Bizarre uitspraak Raad van State zet huisartsen volledig klem

In deze aflevering van Indepen Nieuws duiken we dieper in een zaak die de medische en juridische wereld op scherp zet. Huisarts Jan Vingerhoets wordt geïnterviewd door jurist mw. mr. Maria-Louise Genet over het hoger beroep dat binnenkort dient bij de Raad van State. De kern van het geschil: een opgelegde boete van de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) aan Vingerhoets en enkele collega-artsen wegens het voorschrijven van Ivermectine aan Covid-19-patiënten — een handeling die de IGJ als onrechtmatig beoordeelt. In dit gesprek geeft huisarts Vingerhoets toelichting op zijn handelswijze, de juridische strijd die hij voert, en de bredere implicaties voor de autonomie van artsen en het vertrouwen tussen arts en patiënt.

De zitting vindt op 1 augustus aanstaande om 11:00 uur plaats bij de Raad van State aan de Kneuterdijk 22 te Den Haag.

Wilt u Jan en andere dappere artsen ondersteunen in hun juridische strijd? Dat kan HIER!

Op 8 januari 2024 verscheen koning Willem-Alexander in het Jeugdjournaal. Tijdens een werkbezoek aan Meppel zette de vorst zijn tanden in een meelwormburger. De onderliggende boodschap voor de schoolkinderen, die de uitzendingen van het Jeugdjournaal in de klas moeten bekijken, is duidelijk. Insecten eten is niet eng. Al deed de blik van de monarch vermoeden dat hij zich op momenten moest herpakken.

Mocht de wetenschapsredactie van Indepen deze reactie van Zijne Majesteit correct hebben ingeschat, dan hoeft Willem-Alexander zich niet te schamen. Volgens een onderzoek van The European Consumer Organisation is bijna zeventig procent van de Nederlanders niet bereid om zijn biefstuk, kipfilet of berenhap te verruilen voor voedingsmiddelen waarin insecten zijn verwerkt. In andere Europese landen ligt dat percentage nog hoger.

Organisaties als de Verenigde Naties en uiteraard het World Economic Forum zouden die weerstand graag zien verdwijnen. De supranationale organen wijzen dan vooral op een rapport van wetenschappers van Wageningen University & Research, waaruit blijkt dat insecteneiwit een efficiëntere eiwitbron is dan vlees.

Om één kilo voedsel te produceren hebben insecten slechts anderhalve kilo voer nodig, staat in dat rapport. Kippen, varkens en koeien hebben respectievelijk 3, 5 en 10 kilo voer nodig om een kilo vlees te produceren. Als consumenten zouden overstappen op insecten als eiwitbron, kunnen voedingsconcerns wellicht hun winsten verhogen, kan de groene lobby meer landbouwgrond ‘teruggeven aan de natuur’ en kan het opwarmen van de aarde eerder een halt toe worden geroepen. Tenminste, dat zeggen de modellen.

Uit het zojuist al genoemde rapport van The European Consumer Organisation bleek trouwens ook dat ongeveer de helft van de Nederlanders en andere Europeanen graag zelf willen bepalen wat ze eten. Dit betekent dat de voedingsindustrie, groene organisaties en de overheid de weerzin tegen het eten van insecten niet met brute dwang kunnen breken. In plaats daarvan gebruiken ze intelligente marketingstrategieën, waarbij filmsterren en andere celebrities een rol kunnen spelen. Zoals kennelijk ook onze koning.

Brusselse goedkeuring

Volgens de European Food Safety Authority (EFSA) is er niets mis met het eten van insecten. De EFSA keurde de afgelopen jaren al vijf verschillende soorten insecten goed voor het gebruik in voedingsmiddelen.

Door die goedkeuring mag de voedingsindustrie tot poeder gemalen buffaloworm (Alphitobius diaperinus), treksprinkhaan (Locusta migratoria) en gele meelworm (Tenebrio molitor) verwerken in brood, pasta, jam, gebak, vleesvervangers, eiwitpoeders, repen en legio andere producten.

In hun veiligheidsbeoordelingen gingen de onderzoekers van de EFSA vaak uit van bestaand onderzoek. De EFSA vond het bijvoorbeeld niet nodig dat de fabrikant van meelwormpoeder de veiligheid van zijn eigen product aantoonde met proefdieronderzoek. In plaats daarvan gebruikte de EFSA een eerder verschenen dierstudie uit Zuid-Korea. In dat onderzoek vertoonden zo weinig proefdieren afwijkingen toen ze langdurig voer met meelwormpoeder kregen, dat volgens de EFSA meelwormen ook geschikt waren voor mensen.

Het is echter nog maar de vraag of het insectenpoeder dat de Koreaanse ratten kregen, identiek is aan de gemalen meelwormen die Europeanen in hun levensmiddelen tegenkomen. Eén van die mogelijke verschillen zit hem in de chitinedeeltjes in insectenpoeder. Maar voordat we uitleggen hoe dat precies zit, moeten we eerst iets meer vertellen over chitine.

Chitine

Chitine is verzamelnaam voor de stikstofhoudende moleculen waaruit het exoskelet van insecten is opgebouwd. Met elke tien gram insectenpoeder die je binnenkrijgt, krijg je volgens Zwitserse voedingschemici ook 0,9 gram chitine binnen. Toen de EFSA in 2010 de veiligheid van een supplement met chitine moest beoordelen, concludeerden de betrokken wetenschappers dat mensen zonder enig risico 5 gram chitine per dag konden consumeren. Bij normaal gebruik van levensmiddelen met insecteneiwitten zal de totale inname van chitine niet snel boven de 5 gram per dag komen, blijkt uit de modellen van de EFSA. En dus is insectenpoeder, wat chitine betreft, volgens de EFSA veilig.

Daarbij houdt de EFSA geen rekening met de intensieve bewerking die insectenpoeder in de voedingsindustrie moet ondergaan. Chitine vermindert de opname van voedingsstoffen en zorgt bovendien voor een onaangenaam mondgevoel, maar de industrie omzeilt die probleem door de deeltjes te verkleinen. Maar daardoor krijgt chitine waarschijnlijk andere, nare eigenschappen.

In een onderzoek dat verscheen in 2022 ontdekten Italiaanse toxicologen dat die kleine chitinedeeltjes darmcellen konden doden. De chitinedeeltjes vormen een coating op de cellen, waardoor ze geen voedingsstoffen meer konden opnemen. De concentratie waarbij dat gebeurde, komt niet voor in het lichaam van iemand die chocola, jam of brood eet waarin kleine hoeveelheden insectenpoeder is verwerkt. Maar na inname van voedingsmiddelen waarin insecten prominent aanwezig zijn, zoals krekeleiwitshakes, insectenrepen en insectenburgers, wordt die concentratie wel bereikt.

Ontstekingen en kanker

Een hele andere vraag is of kleine chitinedeeltjes door de darmwand het lichaam in kunnen glippen. Chitinedeeltjes in geroosterde insecten en paddenstoelen kunnen het niet, maar het is nooit onderzocht of dit ook het geval is voor de kleinere chitinedeeltjes in industrieel geproduceerde insectenpoeders.

Mochten die kleine chitinedeeltjes het lichaam kunnen binnendringen, dan zullen ze waarschijnlijk het immuunsysteem activeren en ontstekingen kunnen veroorzaken of verergeren. En misschien zijn de negatieve gezondheidseffecten nóg serieuzer.

Als mensen chitine binnenkrijgen, wordt een groep enzymen actief die chitine kunnen afbreken. Dat zijn chitinases. Sommige oncologen vermoeden dat een aantal van die chitinases ook een rol spelen bij kanker. Hoe meer chitinases in een tumor actief zijn, hoe agressiever die tumor is. Stoffen die chitinases blokkeren, zouden wel eens effectieve kankermedicijnen kunnen zijn. Als deze oncologen het bij het rechte eind hebben, en als kleine chitinedeeltjes inderdaad in staat zijn de darmwand te passeren, dan kun je op je vingers uittellen dat een voedingspatroon met veel industrieel verwerkte insecten niet gezond is.

Er is opvallend weinig onafhankelijk onderzoek gedaan naar de effecten van die kleine chitinedeeltjes op de menselijke gezondheid. Twintig, dertig jaar geleden, was het nog ondenkbaar dat een overheid op basis van zulk onvolledig onderzoek de bevolking zou blootstellen aan onbekende risico’s. Twintig, dertig jaar geleden besliste Nederland nog zelf of het zo’n experiment zou uitvoeren op zijn eigen bevolking. Die luxe hebben we niet meer. Nu zijn we aan de goden overgeleverd. En die goden wonen in Brussel.

Burgers en artsen protesteren al jaren tegen de duizenden windturbines die het Nederlandse vasteland bedekken onder een alsmaar dikkere deken van windturbinelawaai. Tevergeefs. De overheid en het RIVM weigeren de zorgen serieus te nemen. De spanning is nu zo hoog opgelopen dat kritische artsen een Woo-verzoek hebben ingediend bij het RIVM. Het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) heeft dat verzoek afgewezen. Inwilliging zou ‘het functioneren van de staat’ in gevaar brengen.

Het weigeren van het Woo-verzoek is een recente zet in een steekspel tussen artsen en overheid dat al begon in 2021. In dat jaar analyseerde oud-huisarts en epidemioloog Dick Bijl voor de artsengroep WindWiki de RIVM-rapporten over de gezondheidsgevolgen van het lawaai van windturbines.

Lawaai is lang niet het enige gezondheidsaspect van windturbines, maar het is op dit moment wel het beste bestudeerde gezondheidsaspect. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) kan continue blootstelling aan omgevingslawaai niet alleen stress en slaapproblemen veroorzaken, maar op langere termijn ook de kans verhogen op hart- en vaatziekten, depressie, angststoornissen, cognitieve problemen en hormonale afwijkingen. Dat geldt uiteraard ook voor het lawaai van windturbines.

Ruime lawaainorm

In buurlanden hanteren overheden om die redenen strikte regels voor de afstand tussen huizen en windturbines. Nederland doet dat niet. De Nederlandse overheden kijken naar de gemiddelde hoeveelheid lawaai die turbines voor omwonenden produceren. Als de gemiddelde belasting buiten de woning niet hoger is dan 47 decibel, is er volgens het RIVM en dus ook de Rijksoverheid geen sprake van noemenswaardige schade van de gezondheid.

Die norm is discutabel, blijkt uit het voor WindWiki en door Bijl opgestelde rapport. In 2009 stelde het RIVM in een rapport de norm nog op 40 decibel. Na 2009 werd weliswaar steeds duidelijker dat continue blootstelling aan lawaai de gezondheid beschadigt, maar groeide onder progressieve Nederlandse bestuurders ook het enthousiasme over de energietransitie en windturbines. In latere rapporten schoof het instituut de lawaainorm omhoog naar 47 decibel.

Energieproductie

Bij een bovengrens voor windturbinelawaai van 40 decibel kunnen windturbines op het Nederlandse vasteland ongeveer 7.000 megawatt aan stroom produceren. Voor een hogere productie zijn meer turbines nodig, maar daarvoor is dan geen plaats. Als de lawaainorm nu 45 decibel zou zijn, kon die energieproductie omhoog naar 25.000 megawatt, aldus het RIVM.

Bij een norm van 40 decibel waren er volgens het RIVM in 2009 al zo’n 1500 Nederlanders die horendol werden van het windturbinelawaai. Op basis van die cijfers zouden dat er anno 2025, nu steeds grotere windturbineparken steeds dichter bij steden en dorpen verrijzen, exponentieel veel meer moeten zijn.

Toch trekt het RIVM in latere rapporten die conclusie niet. Het instituut toont een steeds meer toleranter houding ten opzichte van windturbinelawaai. Tegelijkertijd is na 2009 de wetenschappelijke kwaliteit van de RIVM-documenten achteruit gehold, constateerde Dick Bijl in zijn WindWiki-rapport.

Slecht onderzoek

In Oost-Europese landen publiceerden onderzoekers studies waaruit bleek dat windturbines de gezondheid van omwonenden beschadigden, maar het RIVM liet die studies weg uit zijn analyses. Aan de andere kant nam het RIVM in zijn analyses wél geruststellende onderzoeksresultaten op, die waren gepresenteerd tijdens een congres maar niet peer-reviewed waren, of met uitkomsten van slordig opgezette studies die waren betaald door overheden die meer windturbines wilden bouwen.

Het RIVM gebruikte zelfs onderzoek dat was betaald door de windturbine-industrie. Volgens zulke gesponsorde studies produceren grote windturbines niet meer lawaai dan kleine. Mede op basis van die documenten heeft de gemeente Amsterdam besloten dat er een op een afstand van enkele honderden meters van woonhuizen een half dozijn megaturbines mogen komen.

Wat in Amsterdam speelt, speelt op tientallen andere plaatsen in Nederland, tot ontsteltenis van omwonenden. Ze slaan de handen ineen en proberen, soms in samenwerking met bezorgde artsen, de lokale overheid op andere gedachten te brengen.

Die protesten zijn kansloos. Overal liggen de rapporten van het RIVM bij wijze van spreken als bijbel op tafel. Daardoor is elke poging om de bouw van windturbines te voorkomen al bij voorbaat verloren.

Mede om die reden proberen artsen, verenigd in groepen als WindWiki, met het RIVM in gesprek te komen over de manier waarop dat instituut de effecten op de gezondheid afdoet. In zijn rapport voor WindWiki concludeerde Dick Bijl al dat het onderzoek van het RIVM niet deugde en dus kon beweren dat het lawaai van windturbines onschadelijk is. “Er is dringend behoefte aan goed wetenschappelijk onderzoek, uitgevoerd door onafhankelijke onderzoekers die geen belang hebben bij de uitkomsten daarvan”, aldus het rapport.

Een harde conclusie, waarop het RIVM verbolgen heeft gereageerd. Volgens het instituut had Bijl de RIVM-documenten niet goed begrepen. Ook nam het RIVM Bijl kwalijk dat hij zijn rapport had gepubliceerd op het web, waar iedereen het kon lezen. Het RIVM had zijn windturbineonderzoek ook gepubliceerd in een wetenschappelijk tijdschrift – en wie daarop iets had aan te merken, kon ook een brief sturen naar dat tijdschrift. Wel bracht het RIVM een paar nietszeggende tekstwijzigingen aan in officiële documenten.

‘Gevaar voor het functioneren van de staat’

Na de weigering van het RIVM om de rapporten en richtlijnen te herzien, informeerde het artsencollectief het kabinet en de Tweede Kamer over de manco’s in de windturbinedocumenten van het RIVM. Ondertussen dienden de artsen een klacht in – eerst bij het RIVM, later bij Landelijk Orgaan Wetenschappelijke Integriteit – over de manier waarop het RIVM in zijn windturbinedocumenten de wetenschappelijke literatuur vertekent. Die procedures lopen nog.

Ondertussen kregen de indieners van deze klachten aanwijzingen dat een vertrouwenspersoon die hun klacht moest afhandelen vertrouwelijke informatie naar derde partijen heeft gelekt. Daarom dienden ze een Woo-verzoek in om stukken boven water te krijgen die duidelijk moesten maken wat er precies is gebeurd.

Het RIVM en het ministerie van VWS weigerden echter op dit verzoek in te gaan. Vrijgave van de gevraagde informatie zou een ‘gevaar voor het functioneren van de staat’ opleveren. Dat is waarschijnlijk overdreven. Meer voor de hand ligt dat het RIVM gewoon bang is.

In de Tweede Kamer en in de regeringscoalitie groeien de zorgen over windturbines, die in Nederland dichter bij woningen worden gebouwd dan in omringende landen is toegestaan. Ook als de energietransitie niet mislukt, zal uiteindelijk boven water komen hoe schadelijk windturbines zijn – en zal de overheid er een groot aantal ervan moeten afbreken. Dat zal ingrijpende gevolgen hebben voor de schatkist. En natuurlijk ook voor het RIVM.