Doodvonnis klimaat- en stikstofgekte is al getekend

In deze aflevering van Indepen Nieuws praten we met Ferdinand Meeus. Meeus is een Belgische chemicus met een doctoraat in de chemie, fotofysica en fotochemie van de KU Leuven. Hij heeft gewerkt bij multinationals zoals DuPont, Dow Chemical en BASF. Na zijn pensionering heeft hij zich toegelegd op klimaatvraagstukken en profileert hij zich als ‘klimaatrealist’.

Meeus stelt dat klimaatverandering een natuurlijk fenomeen is dat al eeuwen plaatsvindt en dat de huidige opwarming niet uitzonderlijk is. Hij betwijfelt de ernst van de klimaatcrisis en is kritisch over het beleid gericht op het verminderen van CO₂-uitstoot. Volgens hem zijn fossiele brandstoffen betrouwbaar en economisch essentieel, en is de overstap naar hernieuwbare energiebronnen zoals zon en wind technisch en economisch onhaalbaar.

Dankzij het stikstofrekenmodel Aerius, een monster uit de koker van het RIVM, incasseert de economie de ene mokerslag na de andere. Dat is op zichzelf al tragisch. Nog tragischer is dat er al lang en breed een alternatief is voor Aerius.

Indepen plaatste recent een interview met Wouter de Heij, waarin de onafhankelijke Wageningse ingenieur en stikstofexpert uit de doeken deed hoe slordig het computermodel Aerius is. Het model schat in hoeveel stikstof door activiteiten, bouwprojecten of boerderijen terechtkomt in natuurgebieden – en op basis daarvan gaan wandeltochten niet door, stagneert de bouw van woningen en moeten ook biologische boeren hun veestapel fors inkrimpen. De schade wordt nu zo groot, dat ook het kabinet zich heeft gerealiseerd dat er een alternatief moet komen voor Aerius. En het liefst zo snel mogelijk.

Sabotage van de vergroening

De wetenschappers die de fundamenten van Aerius hebben gelegd, wilden met hun modellen de natuur beschermen. “Of dat zo is, is nog maar de vraag”, verzucht De Heij. “In het Limburgse chemiecomplex Chemelot doet Aerius precies het tegenovergestelde”, zegt De Heij.

Chemelot is een complex van bijna honderd bedrijven. “Het is eigenlijk een chemisch ecosysteem”, zegt De Heij. “Afvalstoffen van het ene bedrijf zijn weer grondstoffen voor het andere bedrijf. Bij het ene bedrijf komt warmte tijdens processen vrij, maar het andere kan dat weer als energie gebruiken.”

Nu al produceert Chemelot nog maar 50 procent van de CO₂ die het complex in 1990 produceerde. Nog voor 2050 zou het complex die productie tot nul kunnen reduceren. “Technisch is het goed mogelijk, maar economisch wordt het door de hoge energieprijzen een grote uitdaging”, vervolgt De Heij. “Wat het project op dit moment de nekslag dreigt te geven, is de stikstofwetgeving. Omdat er bij het bouwen van de installaties volgens Aerius te veel stikstof vrijkomt, staan ook de meeste van deze duurzaamheidprojecten stil.”

Als een model zulke ingrijpende gevolgen heeft, mag je verwachten dat de voorspellingen van Aerius kloppen. Dat is niet zo. Volgens het RIVM zelf kunnen de voorspellingen van Aerius tot 125 procent afwijken van de werkelijkheid, vertelde De Heij op 9 mei 2025 – NPO Radio 1. Uit zijn eigen berekeningen was gebleken dat Aerius er, afhankelijk van het landschapstype, gerust 400 procent naast kan zitten.

Monsterprogramma

Toen De Heij met een bevriende mathematicus de computermodellen achter Aerius uit elkaar haalde en analyseerde, begreep hij waarom het model zo ver van de realiteit staat. De bewuste wiskundige heeft er trouwens voor gekozen om anoniem te blijven. Hij is verbonden aan een Nederlandse universiteit en heeft goede reden om aan te nemen dat zijn samenwerking met De Heij gevolgen kan hebben voor zijn baan.

“Aerius zelf is in dit verhaal even niet belangrijk”, legt De Heij uit. “Aerius is een interface. Aerius zorgt ervoor dat gebruikers hun gegevens op een website van het RIVM kunnen intikken en sluist die gegevens vervolgens door naar de programma’s die het eigenlijke werk doen. Als die programma’s hun rekenwerk hebben gedaan, hevelt Aerius de uitkomsten door naar de gebruikers.”

Die eigenlijke programma’s zijn een soort digitaal monster van Frankenstein, een bedenksel van de schrijfster Mary Shelley (1797-1851). In haar boek Frankenstein or the Modern Prometheus staat hoe de verwarde  wetenschapper Victor Henry Frankenstein een menselijk wezen creëerde door delen van overledenen, gestolen van begraafplaatsen, in zijn laboratorium aan elkaar vast te naaien en het creatuur vervolgens met elektrische ontladingen tot leven te wekken.

Vergeten computertaal

De makers van de programmatuur achter Aerius gingen te werk op een vergelijkbare manier. Het skelet van hun creatie heet OPS, een afkorting van het Operationele Prioritaire Stoffen-model. “OPS is ontwikkeld in de jaren tachtig van de vorige eeuw”, zegt De Heij. “Het is bedoeld om eenvoudige en globale schattingen te maken over de impact van de uitstoot van zwavelverbindingen op zure regen.”

Aan OPS zitten nog wat andere programma’s vastgeplakt. Eentje schat bijvoorbeeld de uitstoot van stikstof door bedrijven. Die module heet NEMA, een afkorting voor National Emission Model for Agriculture. Een andere module schat hoeveel stikstof via de lucht terecht komt op een natuurgebied. Dat is DEPAC, een afkorting voor Deposition of Acidifying Compounds.

OPS is niet meer begrijpelijk voor de huidige generatie programmeurs. Het is geschreven in de inmiddels vergeten computertaal Fortran-90. Volgens verhalen die binnen het RIVM de ronde doen, is de code gedeeltelijk geschreven door een programmeur in een Afrikaans land, die Fortran-90 nog beheerst. Het RIVM zou voor elke update van OPS een beroep moeten doen op diezelfde programmeur.

Nog niet zo lang geleden geleden publiceerde het RIVM de code van OPS op GitHub. “Aanvankelijk konden we daar niets mee”, vertelt De Heij. “Maar toen we de codes met veel rekenwerk en met hulp van AI konden vertalen naar Python, een moderne computertaal, konden we eindelijk een kijkje nemen in het hart van Aerius. We zijn behoorlijk geschrokken.”

‘Ongepast’

Eén van de geestelijke vaders van Aerius is de Leidse ecoloog Jan Willem Erisman. Hij herontdekte in de jaren negentig OPS en begon er als eerste modules als DEPAC aan vast te plakken. Erisman maakt deel uit van een piepklein groepje stikstofexperts die zich hebben verschanst in het RIVM en enkele universiteiten – en met behulp van Aerius het Nederlandse stikstofbeleid bepalen.

Toen De Heij in oktober 2024 zijn eerste rapport publiceerde, reageerde Erisman als door een wesp gestoken. De ecoloog noemde De Heijs werk ‘ongepast’ en ‘niet in overeenstemming met de stand van de wetenschap’. Erisman moest een deel van zijn kritiek trouwens vrijwel onmiddellijk weer inslikken, nadat collega-wetenschappers hem erop wezen dat hijzelf dingen verkondigde die ‘niet in overeenstemming met de stand van de wetenschap’ waren.

Ook het RIVM was niet blij met De Heij. Het instituut nam geen van zijn kritiekpunten serieus en beschuldigde De Heij ervan geen verstand te hebben van het onderwerp. Het RIVM adviseerde De Heij om zijn werk maar overnieuw te doen.

Alternatief

Bij het RIVM en de stikstofprofessor is kennelijk weinig animo om naar een betere oplossing te zoeken. Toch is die betere oplossing hoognodig, vindt De Heij. “Het is minder groot dan Aerius vertelt, maar er is in sommige gebieden natuurlijk wel een stikstofprobleem. Dat blijkt uit metingen. Bedrijven die op een halve kilometer tot twee kilometer afstand van een natuurgebied veel stikstof uitstoten, zullen daar iets aan moeten doen. Maar om die bedrijven te vinden, hebben we niets aan Aerius.”

Er is een alternatief voor Aerius. Het Nederlandse techbedrijf Caeli kan aan de hand van satellietgegevens op kaarten aangeven waar de meeste stikstof vrijkomt. Het kan zelfs aantonen welk bedrijf nu echt een ‘piekbelaster’ is en welk bedrijf niet.

“Laten we alsjeblieft weer gewoon gaan meten, met satellieten en met sensoren op de grond”, zegt De Heij. “Dat is toch een betere basis voor een beleid dan een  rammelend computermodel?”

In 2021 voerde een adviesbureau op het Waddeneiland Schiermonnikoog een experiment uit waarbij boeren het aantal melkkoeien op hun bedrijf met veertig procent reduceerden. De proef moest achterhalen hoeveel de natuur daardoor verbetert, maar de uitkomsten verdwenen in de doofpot. De Wageningse ingenieur en stikstofexpert Wouter de Heij haalde ze daar weer uit.

Het predicaat ‘stikstofexpert’ is van Indepen, zeggen we er maar eerlijk bij. De Heij beschrijft zichzelf liever als een ‘nerd met een fascinatie voor cijfers’ die zich toevallig al een paar jaar heeft vastgebeten in het stikstofdossier.

Die ‘fascinatie voor cijfers’ mondde overigens wel uit in twee rapporten – de eerste verscheen in oktober 2024, de tweede in april 2025 – en een veelbezochte website.

De Heij verzamelt informatie, raadpleegt databases, rekent en modelleert. Zijn uitgebreide netwerk, kennis en bètavaardigheden stellen hem in staat verder te kijken dan de groene milieulobby lief is – en maken van hem gesprekspartner van beleidsmakers en politici die voelen dat er iets faliekant mis is met het stikstofbeleid, maar niet de vinger op de zere plek kunnen leggen.

En omdat De Heij dat wel kan, hebben ministers, staatssecretarissen, medewerkers van ministeries en Gedeputeerde Staten vrijwel op dagelijkse basis contact met hem. Hij praatte mee in de expertgroep die het kabinet adviseert over het stikstofbeleid.

Ander stikstofbeleid

Op 25 april 2025, op dezelfde dag dat De Heijs tweede rapport verscheen, verscheen ook de Kamerbrief over startpakket Nederland van het slot. De Heij ziet die kamerbrief als een teken dat het stikstofbeleid nu de goede kant op gaat.

“Het beleid moet 180 graden om”, zei De Heij op 29 april 2025 in een uitzending van Op z’n Kop! op NPO1. “Als een olietanker zo’n draai moet maken, heeft die daar zes kilometer voor nodig. Als we het stikstofbeleid even met een olietanker vergelijken, hebben we nu de eerste kilometer van de draai afgelegd.”

De tijd zal leren of de tanker de rest van de draai ook maakt, maar De Heij is ‘voorzichtig optimistisch’. In de Kamerbrief staat onder meer dat er een herijking moet komen van de Natura 2000-gebieden en er een alternatief moet komen voor het Aerius-model. Wie een beetje elementaire kennis heeft over de stikstofcrisis, weet dat het kabinet in ieder geval in de smiezen heeft wát de stikstofcrisis heeft veroorzaakt.

Kiezen voor meer subsidie

“De stikstofcrisis is voor 80 procent een juridisch probleem”, zegt De Heij. “Met natuur en milieu heeft de stikstofcrisis weinig te maken.” Dat juridische probleem begon toen Nederland in navolging van de Europese Vogel- en Habitatrichtlijn 162 Natura 2000-gebieden in het leven riep.

Daarvoor kreeg Nederland subsidie van de Europese Unie te Brussel. Hoeveel subsidie, dat hing af van het type natuur. De hoogste subsidie gaat naar stikstofarme natuur die volgens Brussel het meest bijzonder is – en dus creëerden Nederlandse ambtenaren als het even kon gebieden met dat type natuur. Tegelijkertijd verplichtte de Nederlandse overheid zich om de waarde van die Natura 2000-gebieden te monitoren en in stand te houden. Dat houdt uiteraard ook in dat de hoeveelheid stikstof die in de natuurgebieden terecht komt niet te hoog mag worden. Een keuze voor een ander type natuur zou de Nederlandse samenleving al meer lucht kunnen geven.

Het almachtige Aerius

In de vorm van uitlaatgassen en mest stoten vooral verkeer en landbouw stikstof uit. Het Aeriusmodel probeert te berekenen hoeveel stikstof uit een stal van een boer of de uitlaten van een wagenpark in een woonwijk terechtkomt in zo’n natuurgebied. Is dat te veel, dan heeft de boer of een gemeente die nieuwe huizen wil bouwen een probleem.

“Dat kan al gebeuren als volgens Aerius een boerderij de hoeveelheid stikstof die neerkomt op een Natura 2000-gebied met 0,005 mol per hectare laat toenemen”, zegt De Heij. (Mol is een eenheid voor het aantal moleculen van een specifieke stof)

Het klinkt alsof Aerius heel precies is; 0,005 mol stikstof is gelijk aan 18 spreeuwenpoepjes. Maar De Heij kon berekenen dat Aerius behoorlijk slordig is. Het verschil tussen de hoeveelheid stikstof die volgens het model terecht komt in de natuur en de hoeveelheid stikstof die volgens metingen in de natuur terecht komt kan oplopen tot 60 mol stikstof per hectare.

Vergeten experiment op Schiermonnikoog

Het is dus uiteindelijk het slordige maar dictatoriale Aeriusmodel dat bepaalt of landbouwbedrijven moeten sluiten en of bouwprojecten kunnen doorgaan. Of de door Aerius geëiste kaalslag van de economie ook zorgt voor een afname van de hoeveelheid stikstof die neerkomt in de natuur? Als je afgaat op wat er in 2021 gebeurde op Schiermonnikoog, is dat niet het geval.

In dat jaar verminderden de melkveebedrijven op het Waddeneiland hun veestapel met bijna veertig procent, in een experiment dat ‘Biodivers boeren op Schier’ heette. De organisatie van het experiment was in handen van het adviesbureau Wing.

De verwachting was dat door de aanslag op de veestapel van Schiermonnikoog minder stikstof in de natuur terechtkwam. Volgens Aerius gebeurde dat ook. Het model orakelde dat door de reductie van de veestapel er 21 procent minder stikstof in de natuur terecht was gekomen. De metingen vertelden echter een ander verhaal. Volgens de metingen was de neerslag van stikstof in de natuur van het eiland een beetje toegenomen.

In het onderzoeksverslag van CLM Onderzoek en Advies, dat opmerkelijk weinig media-aandacht heeft gekregen, proberen de onderzoekers er nog een groene draai aan te geven. Vergeleken met 2015 was er na de reductie van de veestapel minder stikstof in de natuur terechtgekomen, schrijven ze.

“De schommelingen in de meetresultaten zeggen waarschijnlijk iets over het weer”, verzucht De Heij. “Als het warm weer is, komt er door fysiologische en chemische processen meer stikstof in de natuur. Maar als je boeren veertig procent van hun veestapel laat inleveren, dan vertelt alleen een computermodel dat daardoor de natuur verbetert. In werkelijkheid heeft zo’n enorme ingreep geen noemenswaardig effect.”

Wat in Schiermonnikoog in 2021 in het klein gebeurde, gebeurde in 1997 tijdens de varkenspestuitbraak in het groot, becijferde De Heij. Toen verdwenen in een jaar meer dan elf miljoen varkens uit Nederland. In 2017 verdwenen in Nederland door de Regeling fosfaatreductieplan meer dan een half miljoen koeien. Geen van die ingrijpende gebeurtenissen leidde volgens de metingen tot een afname van de hoeveelheid stikstof die in de natuur terechtkwam.

Op slot

“Door de dictatuur van Aerius staat het land dus op slot”, zegt De Heij. “De situatie in de landbouw is nu zo beroerd dat elke maand iemand die werkt in de sector zich van het leven berooft. Bouwprojecten liggen stil en zelfs wandeltochten zijn afgelast. Als Nederland Aerius niet aan de kant schuift, kunnen we straks alleen nog maar stilzitten en ademhalen. Totdat Aerius aantoont dat ook dat bijdraagt aan stikstofproblematiek.”