Vertrouwen in overheid bereikt dieptepunt

Worden we allemaal een beetje armer? Van het ministerie van Financiën kun je dat moeilijk zeggen: minister Kaag nam gemiddeld, elke dag sinds ze deze uitspraak deed, vier nieuwe ambtenaren aan. Daar bovenop komen nog extern ingehuurde krachten: alleen al voor de afhandeling van de toeslagenaffaire kost dat in 2023 rond de 280 miljoen euro.

Dit gaat dus alleen om consultants en andere extern ingehuurde partijen, niet om de eigen ambtenaren van de dienst die ermee bezig zijn. De cijfers heeft Kaag op een rij gezet na vragen uit de Tweede Kamer over de nieuwe Miljoenennota.

Het ministerie van Financiën gebruikt in al haar geledingen externe arbeidskrachten, twee derde ongeveer houdt zich niet met de stroperig verlopende afhandeling van het toeslagenschandaal bezig. In totaal kost externe inhuur op dit ene ministerie dit jaar bijna 800 miljoen euro.

Dit betekent dat Kaag voor consultants en andere externen per dag ongeveer 2,18 miljoen euro kwijt is (en dit dan ook op zon- en feestdagen). Deze tijdelijk gecontracteerde medewerkers moeten worden opgeteld bij een ook al stevig uitgedijd personeelsbestand van ambtenaren in loondienst van Financiën.

Sigrid Kaag gaf vorig jaar februari al bij het lossen van het eerste schot in Oekraïne de oorlog in dit land de schuld van de enorme prijsstijgingen, terwijl inflatie juist ontstaat wanneer er te veel geld is bijgedrukt, zoals de Europese Centrale Bank in het vorige decennium deed.

Haar woorden toen waren omineus: “we zullen allemaal een beetje armer worden”. Maar dat geldt niet voor haar hofhouding. Die groeide met maar liefst 2600 voltijdbanen, sinds ze deze uitspraak deed.

Wie zijn die mensen?

Voor het ministerie van Financiën werkten eind augustus 35.797 fte, genoeg om een groot voetbalstadion mee te vullen. De meeste nieuwkomers zijn gaan werken voor de Belastingdienst, die enkele jaren geleden zichzelf kapot reorganiseerde door een veel te aantrekkelijke vertrekregeling aan te bieden.

Kaag specificeert de verdeling van het externe personeel zo: “Over de gehele linie houden de uitgaven voor externe inhuur met name verband met de aanhoudende krapte op de arbeidsmarkt, de behoefte aan tijdelijk personeel en specifieke kennis die noodzakelijk is. Bij de Belastingdienst vindt de externe inhuur vooral plaats bij de dienstonderdelen Informatievoorziening (het ICT-bedrijf van de Belastingdienst) en Klantinteractie & Services (de BelastingTelefoon; het betreft hier uitzendkrachten). Bij Dienst Toeslagen vindt externe inhuur voornamelijk plaats bij de Uitvoeringsorganisatie Herstel Toeslagen ten behoeve van de hersteloperatie.”

Wat doen die mensen?

De peperdure inhuur is vaak nodig, om de kernprocessen van de diensten van het ministerie in de lucht te houden. Met name de automatisering van de Belastingdienst is een acuut probleem, dat evenwel niet makkelijk op te lossen is.

Andere ambtenaren adviseren minister Kaag, bijvoorbeeld over wat te doen met de plannen die de Tweede Kamer heeft ingediend tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen. Het ministerie heeft zich vol ijver op de plannen gestort, en dan in het bijzonder op de financiering daarvan, zoals die was aangedragen door het parlement. Tijdens het debat werd voor miljarden versleuteld aan de plannen van Prinsjesdag, vooral om te zorgen dat de burger er volgend jaar niet te veel op achteruit gaat door allerlei belastingverhogingen.

Het advies van Kaag en haar ambtenaren is vrijdag uitgekomen, en het is kraakhelder: bijna alle plannen krijgen een dikke onvoldoende. En als het technisch en financieel wél haalbaar is om een idee uit te voeren, zoals de (niet goedkope en niet onomstreden) verhoging van het minimumloon, dan is er te weinig tijd om dit wettelijk te regelen.

Een half jaar uitstellen kan, maar daar zou de Tweede Kamer wel een nieuwe toeslagencrisis mee kunnen veroorzaken, schrijft Kaag: “Hierbij geldt het aandachtspunt dat een verhoging per 1 juli 2024 leidt tot inkomensstijgingen halverwege het jaar, wat gevolgen kan hebben voor de hoogte van inkomensafhankelijke regelingen, zoals toeslagen. Daarmee kan invoering per 1 juli mogelijk tot terugvorderingen van toeslagen en naheffingen bij de inkomstenbelasting leiden.”

Met de kennis van nu over het toeslagenschandaal, die uitbreidt als een olievlek met elk verhoor in de parlementaire enquête Fraudebeleid, komt zo’n waarschuwing steeds meer over als een verkapt dreigement. Het is als de maffioos die de winkelier waarschuwt welk onheil hem zou kunnen overkomen als hij geen beschermingsgeld wil betalen.

Maar de realiteit van de Rijksoverheid van Nederland in 2023 is een stuk minder spannend: het teveel ingrijpen in de belastingen en premies ineens kan gewoon letterlijk niet worden uitgevoerd, omdat er niet genoeg mankracht is om op tijd alle bakens te verzetten. Want overal grijpt het ene tarief in op de hoogte van de andere premie, en die werkt weer door elders, enzovoorts.

Strooien met geld

Het beste is een totale hervorming van het stelsel van belastingen, daar is de politiek dan ook al een kleine tien jaar mee bezig. ChristenUnie-Kamerlid Pieter Grinwis schreef in zijn eentje zelfs een uitgebreid voorstel. Maar sinds zijn partij in de regering zit, is het ministerie van Financiën niet langer de plek waar op de centjes wordt gelet, maar de plek waar het geld er het hardst uit spuit en op gaat aan zaken die op voorhand niet nodig zouden zijn.

Wopke Hoekstra strooide al voor de coronapandemie met geld, denk aan de aandeleninkoop van KLM, een financiële zeperd van jewelste. In de vorige kabinetsformatie kwamen daar een stikstof- én een klimaatfonds van beide meer dan 20 miljard euro bij. Geld dat bedoeld is om grondbezitters uit te kopen, en geld voor de fossiele reuzen uit de Nederlandse industrie, om hun CO2 onder de grond op te kunnen slaan om aan de internationale rekenregeltjes te kunnen voldoen.

Op politiek niveau getuigt dit alles vooral van intellectuele armoede (of luiheid) die in de weg staat dat problemen écht worden opgelost. Maar in de portemonnee van de Nederlandse belastingbetaler komt die armoede tot uitdrukking in echte euro’s.

De Rijksbegroting en bijbehorend Belastingplan worden ieder jaar op Prinsjesdag bekendgemaakt. De plannen worden daarna besproken door de Tweede Kamer en vervolgens de Eerste Kamer. Wat bijna niemand weet, is dat de Europese Raad ieder jaar een aantal instructies afgeeft voor die Nederlandse Rijksbegroting, gebaseerd op een jaarlijkse analyse door de Europese Commissie. Die analyse maken de ambtenaren van de Europese Commissie voor iedere EU-lidstaat afzonderlijk. Dit artikel legt uit hoe dat in zijn werk gaat en wat de EU dit jaar voor de Nederlandse begroting heeft bedacht en bepaald. Daaruit blijkt wederom dat Nederland voor een aanzienlijk deel direct vanuit Brussel wordt bestuurd en we steeds minder te zeggen hebben over ons eigen land.

 De centrale EU-sturing volgens het ‘Europees Semester’

Ik heb het in een vorig artikel al aangestipt; het bestaan van een zogeheten Europees Semester dat ieder jaar opnieuw ingericht wordt vanuit Brussel. Daarmee worden de lidstaten op tal van sociaal maatschappelijke en financiële onderwerpen centraal aangestuurd door die Brusselse bureaucratie.

Tot en met 2010 werden nationaal economisch en sociaal beleid, waaronder het opstellen van jaarlijkse Rijksbegrotingen, individueel en onder eigen verantwoordelijkheid van een EU-lidstaat uitgewerkt. In het kader van de doelstellingen van de EU op het gebied van een meer gelijke verdeling van welvaart over de lidstaten, heeft de Europese Raad in 2010, het Europees Semester in het leven geroepen.

Volgens deze EU-website over het Europees Semester, maakte de economische crisis van 2008 duidelijk dat er behoefte was aan een krachtigere economische coördinatie van financieel en sociaal beleid tussen de EU-lidstaten. Het aangrijpen van een crisis om meer macht te centraliseren in Brussel, zagen we onlangs weer gebeuren tijdens de coronapandemie. De crisis van 2008 is echter de halve waarheid achter het Europees Semester. Die andere helft bespreek ik in hoofdstuk 4 van mijn boek over de EU dat volgend jaar uitkomt.

Het Europees Semester heeft een aantal doelen die erop gericht zijn om de financiële en maatschappelijke verschillen tussen de EU-lidstaten te verkleinen en de economische groei en welvaart van alle lidstaten meer gelijk te trekken. Het gevolg moet zijn dat armere lidstaten welvarender worden, geholpen door de rijkere lidstaten. De Verenigde Staten van Europa komen daarmee steeds dichterbij.

Wettelijk kader voor het Europees Semester

De artikelen 121 en 148 van het Verdrag van Rome betreffende de werking van de Europese Unie (1957) en het ‘sixpack’ aan nieuwe wetgeving uit 2011 vormen samen de wettelijke basis voor het jaarlijkse semester proces vanuit Brussel. Met het ‘sixpack’ worden de zes wetteksten bedoeld waarmee het stabiliteits- en groeipact van de EU is hervormd sinds 2011.

Krachtens het stabiliteits- en groeipact zijn de individuele lidstaten verplicht om hun maatschappelijke en financiële plannen jaarlijks door de Europese Commissie te laten beoordelen.

De door de Europese Commissie gewenste vooruitgang die landen elk jaar met de Europese doelstelling moeten boeken, staat vermeld in de aanpassingstrajecten, die per land gemaakt worden. De website waarop al deze aanpassingstrajecten per land te vinden zijn is hier te vinden.

Op welke terreinen loopt Nederland achter volgens de EU?

De analyse van financiële en maatschappelijke ontwikkelingen die de Europese Commissie voor Nederland heeft vastgesteld, is vastgelegd in een 76 pagina’s tellend landenrapport dat hier te vinden is.

Nederland heeft volgens dit rapport een aantal afwijkingen tegenover andere landen binnen de EU.

Zo is op pagina 5 van het landenrapport te lezen dat Nederland al meer dan 20 jaar te maken heeft met een afnemende arbeidsproductiviteit. Dat komt volgens de EU door het exorbitant hoge aantal zzp’ers in verhouding tot de rest van de EU. Zzp’ers hebben per definitie een lagere productiviteit dan mensen met een vast dienstverband, aldus de Europese Commissie.

Een ander probleem van Nederland is dat ‘Nederlandse bedrijven minder dynamisch zijn geworden en de productiviteitsgroei vooral uit de grotere bedrijven (lees: multinationals) moet komen’. Het Nederlandse mkb laat het dus afweten volgens deze visie.

Ook loopt Nederland fors achter op andere EU-landen bij de transitie naar duurzame energie. In 2021 was slechts 13 procent van alle energieconsumptie afkomstig uit duurzame bronnen, de rest was van fossiele herkomst, aldus het jaarrapport van de EU.

Op pagina 6 is te lezen dat het immigratiebeleid van Nederland te wensen overlaat. Vooral wat betreft het opleiden van migranten en het vinden van banen voor al deze, vaak laagopgeleide nieuwe Nederlanders.

Andere problemen die het rapport signaleert zijn; de huizenmarkt, onvolledige digitalisering van overheidsdiensten en problemen met oneigenlijke belastingconstructies voor buitenlandse firma’s (brievenbusfirma’s). Ook is ons land te coulant geweest met het toekennen van energiesubsidies aan huishoudens en bedrijven waardoor de ‘energietransitie’ als minder noodzakelijk kan worden gevoeld bij Nederlandse burgers. Daarnaast heeft ons land achterstanden op het gebied van stikstofreductie in de landbouw en de bouw.

Als je het zo leest, heeft ons land nog heel wat te verbeteren om (weer) een volwaardige EU-lidstaat te kunnen worden.

Wat zijn de eisen die de Europese Raad aan de financiële plannen van Nederland stelt?

Waar de analyses van de maatschappelijke en financiële tekortkomingen per lidstaat worden vastgelegd door de Europese Commissie, komen de eisen voor verbeteringen van de Europese Raad. Die eisen, in vakjargon ‘aanbevelingen’ geheten, zijn voor Nederland hier te vinden.

Deze aanbevelingen zijn echter niet vrijblijvend, maar gelinkt aan meetbare doelstellingen die ieder jaar opnieuw opgevolgd worden door de Europese Commissie als controlerend orgaan.

Ik citeer enkele passages uit de pagina’s 184 en 185 waarvan delen verwerkt zijn in de Rijksbegroting voor 2024;

(De Europese Raad) “beveelt aan dat Nederland in 2023 en 2024 de volgende acties onderneemt:

–  In 2023 en 2024 de geldende noodsteunmaatregelen voor energie zo snel mogelijk afbouwen, met gebruikmaking van de daarmee samenhangende besparingen om het overheidstekort terug te dringen. In noodgevallen mogen alleen kwetsbare huishoudens en bedrijven nog worden geholpen (Rutte zei het al; geen energieplafonds of energiesubsidies meer voor bedrijven en burgers).

–  Zorgen voor een prudent begrotingsbeleid, met name door de nominale stijging van primaire uitgaven in 2024 te beperken tot maximaal 3,5 procent.

–  Nationaal gefinancierde overheidsinvesteringen in stand houden, met name om de groene en de digitale transitie te bevorderen.

–  De bevoordeling van schulden van huishoudens en de verstoringen op de woningmarkt verminderen (lees: hypotheekrenteaftrek afschaffen).

–  Belemmeringen voor investeringen, onder meer in woningbouw, wegnemen (lees: uitkopen piekbelasters stikstof in de agrarische sector).

–  Prikkels om gebruik te maken van flexibele of tijdelijke contracten verminderen (lees: zorgen voor meer vaste arbeidscontracten en hoger belasten van zzp’ers).

–  De afhankelijkheid van fossiele brandstoffen verminderen door de uitrol van hernieuwbare energie te versnellen (lees: uitvoering van het EU ‘Fit for 55’ plan, waaronder de accijns op fossiele brandstoffen verder verhogen).

–  Het energieverbruik terug te dringen, met name in de bebouwde omgeving.

–   De transitie naar duurzame landbouw ondersteunen. De beleidsinspanningen opvoeren die gericht zijn op de groene transitie.

Gedaan te Brussel, 14 juli 2023.”

Einde citaat (opmerkingen tussen haakjes zijn van mijzelf).

Hoeveel meer bewijs hebben we nog nodig dat er al sprake is van de Verenigde Staten van Europa?

De VVD heeft sinds de val van het kabinet begin juli al meer dan een half miljoen euro aan donaties ontvangen voor de campagnekas. Slechts elf gulle gevers sprokkelden dit bedrag bij elkaar, blijkt uit het register voor partijfinanciering.

In dit overzicht worden alleen giften opgenomen van 10.000 euro of meer. Die heeft de VVD volop: zo schonken de bekende ondernemers Won Yip en Marcel Boekhoorn eind augustus beide 50.000 euro. In de vier dagen tot en met 1 september kwam via de Stichting Ondersteuning VVD Tweede Kamerverkiezingen bijna drie ton binnen bij de grootste partij van het land.

De grootste donatie van een individuele donor komt van René Moos, de oprichter van fitnessketen Basic-Fit. Hij gaf als privépersoon in één klap een ton aan de VVD. Deze gift werd in het officiële register, dat het ministerie van Binnenlandse Zaken bijhoudt over grote donaties, op een brisant moment geadministreerd. De gerapporteerde datum is woensdag 5 juli, dat was de dag dat het kabinet in crisis raakte over het asielbeleid. Twee dagen later viel het kabinet definitief.

Sinds begin dit jaar is nieuwe wetgeving van kracht, waardoor politieke partijen meer openheid van zaken moeten geven over grote donaties. Zo kunnen kiezers en onderzoekers beter controleren wie de belangrijkste geldschieters van een politieke beweging zijn, en of de volksvertegenwoordigers vervolgens hun oren laten hangen naar de wensen van de geldschieters. Officieel is rechtstreeks gunstbetoon in ruil voor geld niet toegestaan, maar zo zwart-wit is de werkelijkheid allerminst: op allerlei manieren is onopvallende politieke hulp mogelijk. Bijvoorbeeld wanneer de standpunten van een partij of de regering niet zozeer aansluiten bij wat wenselijk is voor het ene bedrijf van de gulle giften, als wel goed zijn voor de hele bedrijfstak van die onderneming.

Een goed voorbeeld hiervan is de invoering van een digitaal identiteitsbewijs, een operatie die vanuit de Europese Commissie is ingezet door de wegens corruptieverdenkingen door justitie onderzochte voorzitter Ursula von der Leyen. De Tweede Kamer wilde dat het kabinet tegen deze plannen zou ageren in Brussel, maar D66-staatssecretaris Van Huffelen (Koninkrijksrelaties en Digitalisering) maakte een lange neus naar het parlement en deed het omgekeerde. Was dat wellicht omdat een digitale ID is gunstig is voor Elastic, het techbedrijf van miljardair Steven Schuurman, de hoofdsponsor van D66? Dat is een mooie vraag voor de verkiezingsdebatten.

In de jongste update van het grote-giften-register van 12 september staan de campagnefinanciers van D66 nog niet vermeld. Alleen Van Huffelen en Carla Pauw-van Doormalen (van de vereniging voor vrijwillig levenseinde, een trouwe donateur van de partij) gaven dit jaar meer dan 10.000 euro aan de sociaalliberalen.

Het register zal in aanloop naar de verkiezingen naar verwachting nog worden bijgewerkt. Toen dit gebeurde vlak voor de vorige Tweede Kamerverkiezingen, bleek voor het eerst dat twee miljardairs bedragen van een miljoen euro schonken aan respectievelijk CDA en D66.

Partijen die naast de VVD grote donaties meldden sinds de val van het kabinet zijn FvD en Volt (beide twee) en PVV en BBB (elk één).