Is de Onderzoeksraad voor Veiligheid een politieke organisatie geworden?

Jarenlang stond de Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV) onder leiding van Pieter van Vollenhoven. Als onafhankelijk onderzoeker heeft de OVV menige onderste steen bovengekregen, met doorgaans ernstige politieke gevolgen. Onderzoek naar de IRT-affaire leidde tot het aftreden van de ministers Van Thijn en Hirsch Ballin, de Schipholbrand leidde tot het aftreden van de ministers Donner en Dekker en het mortierongeval in Mali tot het aftreden van minister Hennis.

Uit WOB-onderzoek blijkt dat men begin mei 2020, als het virus op zijn retour lijkt te zijn, binnen politieke kringen de mogelijke consequenties van een extern onderzoek begint aan te voelen, en daarom dringt men zélf aan op een snel onderzoek door de OVV naar de crisisaanpak. De reden hiervan is, zo geeft VWS zelf aan, om zogenaamde ‘hindsight bias’ te voorkomen. Men wil vooral benadrukken dat beslissingen zijn genomen op basis van de kennis van dat moment. De situatie wordt wat ongelukkig als achteraf andere onderzoeksinstituten laten zien dat er ook andere informatie beschikbaar was op dat moment welke tot andere conclusies of handelingen hadden kunnen of moeten leiden.

Op 1 mei dient het ministerie van Justitie en Veiligheid, op dat moment onder leiding van minister Grapperhaus, samen met minister-president Mark Rutte het verzoek in bij de OVV om een onafhankelijk evaluatieonderzoek van de corona crisisaanpak op te starten. 

Op 4 mei 2020 wordt in een nota van het ministerie van VWS vastgelegd op welke wijze VWS ondersteuning zal gaan geven aan het aanstaande onderzoek van de OVV. Het doel van het (voor)overleg is om ‘te komen tot het narratief van de coronacrisis vanuit het perspectief van VWS.’ Als argumentatie van het overleg wordt aangevoerd: ‘het formuleren van het verhaal van VWS zodat men voorbereid is op externe evaluaties.’

Op 6 mei 2020 start men bij VWS met de randvoorwaarden voor het opstellen van een onderzoek door het OVV (?) waarbij de toonzetting van het OVV alvast wordt voorgekookt: ‘geformuleerd vanuit trots wat er in korte tijd is gebeurd.’ 

Op 7 mei aanvaardt het OVV het verzoek van Grapperhaus en kondigt aan dit onderzoek ter hand te nemen. Op 7 en 8 mei 2020 vindt er een vergadering plaats bij VWS (deels via WebEx) waarna een ambtenaar bericht dat het OVV een ‘onafhankelijke evaluatie’ zal starten. Opmerkelijk is dat dit tussen aanhalingstekens is geplaatst… Verder wordt er een nota opgesteld waarin duidelijk wordt dat VWS bang is voor ‘blame games’; kortom, verantwoordelijken die ter verantwoording worden geroepen. Er volgt een opsomming van alle ‘successen’ van voorgaande onderzoeken waarbij ministers zijn gesneuveld en de opmerking dat crisisevaluaties zich ‘kenmerken’ door wijsheid achteraf en daardoor het ‘zicht op diepe onzekerheid waarin leiders hun afwegingen moeten maken.’ De nota vervolgt met ‘de nu al waarneembare politisering doet het ergste vrezen voor de evaluatie van de coronacrisis.’ Daarom stelt de nota, en dat is toch wel de klapper, dat ‘het belangrijk is dat de evaluatiebevindingen niet worden blootgesteld aan het principe van ministeriële verantwoordelijkheid.’ Kortom: bij VWS wordt hard gewerkt, maar niemand mag verantwoordelijk worden gehouden… Iedere leider van een bedrijf in Nederland wordt bij mismanagement aan de hoogste boom opgehangen door zijn eigen personeel en als het even tegenzit ook door justitie wegens wanbeleid; binnen VWS is men, ongeacht de schade, niet gediend van dergelijke praktijken en men wenst op geen enkele wijze verantwoordelijk te worden gehouden… daarnaast is niet wenselijk om achteraf gewezen te worden op het feit dat er ook andere informatie beschikbaar was die eveneens gebruikt had kunnen worden. Het woord ‘tunnelvisie’ lijkt wel uitgevonden bij VWS…

Het is een tijdje stil, maar op 4 augustus 2020 lezen we in een mail aan het RIVM (onderdeel van VWS) dat de OVV de scope van het onderzoek heeft bepaald: speerpunten worden de verpleeghuizen en kennisontwikkeling. Verheugd wordt in de mail geconstateerd dat vooral ‘benadrukt zal worden wat er goed is gegaan’ afgesloten met ‘Dat is nieuw! Heel fijn.’ Ook wordt medegedeeld dat dit het enige onderzoek is waar men aan gaat meedoen, ‘alle andere vragen van partijen die ook wat willen onderzoeken, leggen we naast ons neer en doen niet mee.’ Kortom, het afleggen van verantwoording is voor de ambtenaren van VWS veel te veel gevraagd. De OVV mag wat VWS betreft vooral onderzoek doen naar wat goed is gegaan.

In een interne mail van 5 augustus 2020 van het RIVM staat iets opmerkelijks: het blijkt dat de OVV lid is van de Ambtelijke Commissie Covid-19 en de programmadirectoraat-generaal. Maar het onderzoek zou toch onafhankelijk zijn? Dat valt ook een secretaresse van het RIVM op en zij geeft dat op 6 augustus 2020 als reply op de mail… niet dat er iets mee gebeurd is overigens, want ook uit mailverkeer van 6 oktober 2020 wordt nogmaals bevestigd dat het OVV lid is van deze commissie. In intern mailverkeer van het RIVM wordt duidelijk dat het OVV 2 dagen later geen lid meer is (als het een secretaresse al opvalt…), en blijkt te zijn ingeruild voor de NCTV, de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (die weer valt onder JenV van Grapperhaus).

Op 16 februari 2022, bijna 2 jaar later na opdrachtverlening, verschijnt het rapport van het OVV. Hierin staat dat er geen onderzoek is gedaan naar in hoeverre de maatregelen hebben bijgedragen aan het terugdringen van het coronavirus in de samenleving. Kortom, of de gevolgen van het handelen van de ambtenaren van VWS proportioneel en zinvol waren is niet getoetst. Al op 7 mei 2020 werd door de OVV zélf aangegeven dat ze ‘medische handelingen’ (lees: behandeling in het ziekenhuis maar ook PCR-testen) en economische maatregelen buiten de scope van het onderzoek zouden laten vallen. Wat was ook alweer de opdracht aan de OVV? Oh ja, een onafhankelijk evaluatieonderzoek van de corona crisisaanpak! Of de maatregelen subsidiair of legaal waren (grondwettelijk) is eveneens niet getoetst. Verder constateert het rapport dat er ‘parallelle structuren naast de crisisstructuur’ ontstonden en ‘besluiten vooral plaatsvonden in het Catshuis- en Torentjesoverleg in plaats van door de Ministeriële Commissie Crisisbeheersing. De meest verlossende zin voor alle ambtenaren bij VWS is wel ‘dat de rollen van de betrokken partijen vermengd raakten’ en dat ‘door de dominantie van dit perspectief het moeilijker maakte voor adviseurs en besluitvormers om breder te kijken dan het thema infectieziekten.’ Nog een afsluitende slotzin dan? ‘De aanpassingen in de crisisstructuur hadden tot slot ook tot gevolg dat er geen eenduidig beeld bij de betrokken partijen bestond ten aanzien van de besluitvorming in de crisisorganisatie.’ De laatste 3 zinnen zijn ambtelijke taal voor ‘het was zo’n enorme rotzooi geworden dat niemand persoonlijk verantwoordelijk kan worden gehouden.’ VWS kan opgelucht ademhalen, niemand is verantwoordelijk, er is niet onderzocht of de maatregelen effect hadden en Grapperhaus kan ook heel tevreden zijn want er is niet onderzocht of het allemaal wel grondwettelijk was. De ontbrekende mondkapjes voor de verzorgingshuizen, dat was wel een dingetje volgens het rapport. Nog een raadseltje tot slot: wie is er voorzitter van het OVV? Sinds 1 mei 2019 is dat ex-politicus Jeroen Dijsselbloem.